Mẹ có được chia tài sản khi con trai để lại toàn bộ cho vợ?

Tóm tắt tình huống

Trước khi lập gia đình, người con trai cùng mẹ tạo dựng được hai bất động sản gồm căn nhà ở TP.HCM và một mảnh đất vùng ven. Sau khi kết hôn, anh đứng tên toàn bộ tài sản này và trước khi qua đời, anh để lại di chúc cho vợ hưởng toàn bộ tài sản. Tuy nhiên, người mẹ cho rằng mình có phần đóng góp lớn vào khối tài sản và hiện là người không còn nơi ở khác. Câu hỏi đặt ra là: mẹ có quyền được hưởng phần tài sản trong di sản của con trai, dù di chúc ghi toàn bộ cho người vợ hay không?

1. Quy định về người thừa kế không phụ thuộc vào di chúc

Theo khoản 1 Điều 644 Bộ luật Dân sự 2015, pháp luật bảo vệ quyền lợi cho một số người thân thích, dù không được chỉ định trong di chúc. Cụ thể:
“Những người sau đây vẫn được hưởng phần di sản bằng hai phần ba suất của một người thừa kế theo pháp luật, nếu họ không được người lập di chúc cho hưởng di sản hoặc chỉ được hưởng ít hơn hai phần ba suất đó:
a) Con chưa thành niên, cha, mẹ, vợ, chồng;
b) Con thành niên mà không có khả năng lao động.”
Như vậy, mẹ ruột của người lập di chúc vẫn được hưởng phần di sản bắt buộc, bằng 2/3 suất của một người thừa kế theo pháp luật, dù người con đã để lại di chúc toàn bộ cho vợ.
Ví dụ: Nếu di sản được chia theo pháp luật cho hai người (mẹ và vợ), mỗi người sẽ được 50%. Khi có di chúc chỉ định toàn bộ tài sản cho vợ, thì người mẹ vẫn có quyền nhận 2/3 x 50% = 33,3% giá trị di sản.

2. Trường hợp tài sản có công sức đóng góp của mẹ

Nếu mẹ có bằng chứng chứng minh đã cùng tạo dựng, góp tiền hoặc công sức để hình thành tài sản, thì phần đóng góp đó không phải di sản thừa kế, mà là tài sản chung hợp pháp giữa mẹ và con.
Khi đó, quy trình chia tài sản sẽ gồm hai bước:
Bước 1: Xác định phần tài sản thuộc sở hữu của mẹ (theo công sức đóng góp).
Bước 2: Phần còn lại mới được coi là di sản của người con, dùng để chia thừa kế.
Ví dụ: Nếu căn nhà trị giá 4 tỷ đồng, mẹ chứng minh mình góp 1 tỷ khi xây dựng, thì chỉ 3 tỷ đồng là di sản thừa kế của người con. Khi đó, phần 1 tỷ của mẹ không chịu chi phối bởi di chúc.

3. Quyền yêu cầu chia di sản hoặc hưởng hiện vật

Theo quy định, mẹ hoàn toàn có quyền yêu cầu Tòa án xác định phần di sản thừa kế bắt buộc.
Trong trường hợp mẹ không có nơi ở khác, bà có thể đề nghị được hưởng phần di sản bằng hiện vật (căn nhà), thay vì chia bằng tiền mặt, để đảm bảo quyền lợi về nơi cư trú.
Tuy nhiên, nếu giá trị hiện vật cao hơn phần thừa kế mà bà được hưởng, mẹ cần hoàn trả phần chênh lệch cho người đồng thừa kế (tức người vợ).

4. Lưu ý về tính hợp pháp của di chúc

Mặc dù người con có lập di chúc cho vợ toàn bộ tài sản, nhưng nếu di chúc:
Không được công chứng hoặc chứng thực,
Lập khi không minh mẫn, bị ép buộc hoặc lừa dối,
thì có thể bị tuyên một phần hoặc toàn bộ vô hiệu theo Điều 630 Bộ luật Dân sự 2015.
Khi đó, toàn bộ tài sản sẽ được chia theo pháp luật, và mẹ được hưởng phần bằng vợ – mỗi người 50%.

5. Kết luận

Ngay cả khi con trai để lại di chúc cho vợ hưởng toàn bộ tài sản, mẹ vẫn có quyền được chia phần di sản bắt buộc bằng 2/3 suất thừa kế theo pháp luật.
Nếu có chứng cứ chứng minh đã đóng góp công sức hình thành tài sản, mẹ có thể yêu cầu xác định phần sở hữu riêng và nhận lại quyền lợi tương ứng.
Pháp luật luôn có cơ chế bảo vệ người thân thuộc hàng thừa kế thứ nhất, đặc biệt là cha mẹ già yếu, không có nơi nương tựa.